مزیت انرژی، فرصت یا تهدید
موضوع مزیت های سیاسی و اقتصادی همواره از سوی حکومت ها مد نظر بوده است. برخی از این مزیت ها می تواند به عنوان یک موتور محرکه عمل کرده و باعث ارتقا و رشد سیاسی و اقتصادی یک کشور در منطقه یا جهان گردد. اما متاسفانه در ایران علیرغم برخورداری از مزایای مهم مانند موقعیت سوق الجیشی، نفت و گاز و پهنه وسیع و نیروی کار تحصیل کرده و جوان این مزیت ها نه تنها به فرصت تبدیل نشده بلکه در حال حاضر بلای جان ایران و ایرانی شده است. مطلبی در این باره به بهانه لزوم سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز ایران نوشتم که می توانید در ادامه مطلب بخوانید.
مزیت انرژی، فرصت یا تهدید
به طور معمول حفظ منافع ملی در عرصه های داخلی و خارجی در راس سیاست های هر کشوری در جهان است. و به طریق اولی دقت در تعریف منافع ملی و میزان پای بندی به آن نیز از اصلی ترین مولفه های موفقیت کشورها است. برای مثال دولت ایالات متحده آمریکا ممکن است در دوران اوباما رویه و روش های دیگری به دور از جنگ طلبی نسبت به بوش که از حزب جنگ طلب جمهوری خواه بود در پیش گرفته باشد اما هدف گذاری های استراتژیک هیچ گاه در دولت اوباما که از حزب مخالف دمکرات است تغییر چشمگیر یا عمده ای نکرده است. یکی از این موضوعات استراتژی آمریکا برای تسلط بر جریان انرژی نه تنها در خاورمیانه بلکه در سراسر جهان است. در همین زمینه از سال 2000 تا کنون امریکا همواره این موضوع را به عنوان یکی از مهم ترین منافع استراتژیک خود در نظر داشته و بایستی گفت که اوباما حتی موفق تر از بوش در این زمینه عمل کرده است. ایجاد امنیت نسبی بر مناطق نفت خیز عراق و جذب سرمایه گذاری هایی از سراسر جهان از شرکت های 5 خواهران که به نوعی درآمدهای آنان در جیب آمریکا سرازیر می شود گرفته تا شرکت های روسی، چینی و مالزی و ترک و کره ای که به منابع بکر عراق حمله ور شده اند یکی از این دست موفقیت های سیاست خارجی آمریکا است. حتی کشور کوچکی مانند امارات نیز توانسته است با پی بردن به مزیت های آن سرزمین و ترسیم نقشه راه برای رسیدن به رفاه و آبادی سرزمین خشک و برهوت آن با استمرار بخشیدن به روند مطلوب و یکنواخت سرمایه گذاری های عظیم در منابع گازی آن کشور گوی رقابت از سایر کشورها برباید. از این دست نمونه ها در دور وبر ما کم نیستند. ترکیه با صنعتی ضعیف و منابع طبیعی فقیر با استفاده از موقعیت استراتژیک جغرافیایی و با استفاده از روابط خود با آمریکا و غرب از یک سو و کشورهای عربی و ایران و آسیایی از سوی دیگر توانسته است نه تنها موقعیت سیاسی و سوق الجیشی خود را بهبود بخشد بلکه از این راه به اقتصاد بی سرو سامان خود سامان بخشد. اما در این سو با تاسف و درد باید اشاره کرد که چه در عرصه درآمد از منابع مشترک نفتی ایران با عراق و امارات و کویت و چه استفاده از موقعیت های اقتصادی و سیاسی و سوق الجیشی کشور ما قافیه را به همسایه ها باخته و به اصطلاح به نان دانی کشورهای همسایه از سفره بی رمق ملت تبدیل شده است.
استراتژی نفتی
در واقع آمریکا بر اساس استراتژی نفتی خود با تهدید، تطمیع و زور شرکای ایران را از سفره انرژی ایران دور کرده و با اهدای طعمه های چرب تری آن ها را به دور سفره کشورهای همسایه ایران می کشاند یا می نشاند. مثلا در قضیه تامین انرژی چین که عجالتا بزرگ ترین حامی ایران در سیاست خارجی است، کشور ایران تا سال 2010 میلادی با تامین 11درصد از انرژی چین سومین تامین کننده نیاز چین به انرژی بوده است. با فشارهای آمریکا به چین و تطمیع این کشور برای همراهی بیشتر با سیاست های مداخله گرانه این کشور علیه حکومت ایران، دولت های عربستان و روسیه با تشویق و حمایت آمریکا با افزایش تولید و صادارت خود برای تامین نیازهای چین ایران را از جایگاه سومی دور کرده و هم اکنون روسیه جایگاه سوم را در این زمینه اشغال کرده است.
اما در ایران دولت متاسفانه با تعریف غلط از مزیت های استراتژیک ایران مانند دارایی منابع عظیم انرژی و همچنین قرار داشتن بر سر راه های اصلیِ چهار جهت کره زمین این فرصت ها را به تهدید تبدیل کرده است. این مزیت ها هنگامی موثر است که به عنوان یک فرصت از آن استفاده کرد نه این که آن را به مثابه یک تهدید علیه دیگران به کار گرفت. در واقع دولت های ایران در پس از انقلاب در جریانی مشکوک و درد آور برای منافع ملی، از این مزیت ها نه تنها استفاده نکرده اند بلکه با تهدید دیگران برای استفاده از این مزیت آن را به تهدیدی علیه ایران تبدیل کرده اند. به گونه ای که هم اکنون در چهار جهت کشورمان نیروهای آمریکایی خیمه زده و در همه جا حضور دارند. چه به شکل اشغال نظامی یا به شکل قرار دادهای دفاعی و غیره.
همان گونه که اشاره کردم عمده برداشت های سه کشور همسایه ایران یعنی امارات، عراق به علاوه کویت از سفره های نفت و گاز مشترک با ایران است . کویت سال ها است که به دور از هیاهو مشغول برداشت نفت از سفره های نفتی مشترک با ایران است. در سال آینده برداشت امارات از مخزن نفتی پارس جنوبی نسبت به ایران به دو برابر خواهد رسید. عراق نیز چند سفره نفتی مشترک با ایران دارد که از برخی از آنان در حال برداشت است و برخی را نیز به مزایده با کارتل های نفتی گذاشته است.
گذشته از بعد نظامی؛ دولت ایران با تکیه غیر اصولی بر توانایی استفاده از حربه انرژی نه تنها نتوانسته است از این منابع برای تامین منافع ملی استفاده کند بلکه با ماجرا جویی باعث گردیده است که صنعت نفت و گاز ما به یکی از ضعیف ترین حلقه های انرژی در منطقه مبدل شود. هم اکنون تولید نفت ایران روزانه حدود 4 میلیون 200 هزار بشکه است که حدود 1میلیون و 600 هزار بشکه از آن در داخل کشور استفاده و بقیه نزدیک به 2میلیون و 600 هزار بشکه نیز صادر می شود. برپایه اظهارات کارشناسان نفتی و نمایندگان مجلس، ایران برای حفظ جایگاه کنونی خود در اپک و سهمیه صادراتی نیاز به سرمایه گذاری سالانه حدود 60 میلیارد دلار دارد در حالی که گردآوری چنین سرمایه عطیمی با وجود تحریم های فزاینده آمریکا و کشورهای اروپایی از محل منابع داخلی غیر ممکن است. در واقع تحریم های آمریکا از چند جنبه بر حفظ روند کنونی تولید نفت ایران تاثر داشته است.
1- سرمایه گذاری: برپایه بررسی های کارشناسان نفتی که مورد تایید دولت ایران نیز قرار دارد ایران با توجه به منابع کشف شده موجود قادر به تولید روزانه 7 میلیون بشکه نفت می باشد در حالی که هم اکنون تولید نفت ایران بسیار کمتر از این حد می باشد. در حالی که دولت عراق با توجه به قرار دادهای اعلام شده و در دست انجام برای تولید روزانه 12 میلیون بشکه نفت برنامه ریزی کرده است. اما همان گونه که اشاره کردم ایران تنها برای حفظ موقعیت کنونی تولید نفت و گاز به سرمایه گذاری سالانه 60 میلیارد دلاری نیاز دارد. البته نمابندگان مجلس ایران و وزارت نفت این رقم را حدود 45 میلیارد دلار برآورد کرده اند. ولی با توجه به این که عمده چاه های نفت ایران در دهه دوم عمر خود قرار دارند به نظر می رسد که همان رقم 60 میلیارد دلار درست تر باشد. دولت تا کنون چند بار از عزم خود برای افزایش تولید نفت به روزانه 7 میلیون بشکه خبر داده است ولی در این زمینه نه تنها کوچک ترین موفقیتی به دست نیاورده بلکه بررسی ها نشان می دهد که تولید نفت ایران سالانه 200 هزار بشکه کاهش می یابد که بخشی از این کاهش تولید از نبود سرمایه گذاری مناسب و کافی در این صنعت خبر می دهد. به گونه ای که علیرغم سناریوهای متفاوت دولت و مجلس برای سرمایه گذاری 45 میلیارد دلاری ، 25 میلیارد دلاری و 12 میلیارد دلاری حتی رقم آخر نیز محقق نشده است. رقمی که با در نظر گرفتن نیاز 60 میلیاردی صنعت نفت ایران حدود یک پنجم آن می باشد. بنا به گفته دلپریش مدیر برنامه ریزی شرکت ملی نفت ایران، دولت در 4 سال گذشته فقط سالانه 8 میلیارد دلار در این بخش سرمایه گذاری کرده است.
میرکاظمی وزیر تاکید کرده است که ایران بایستی در طول 5 سال 200 میلیارد دلار سرمایه برای صنعت نفت و گاز ایران جذب کند. تامین این رقم با توجه به خروج سرمایه گذاران و کارتل های نفتی از ایران حتی شرکت های درجه سوم اندونزیایی و ترک بسیار دور از ذهن می رسد. از سوی دیگر کشورهایی مانند چین و روسیه با توجه به مشوق های آمریکا در زمینه معاملات نفت و گاز به یکدیگر نزدیک تر شده اند. چین نیز سرمایه گذاری آسان و امن در صنایع انرژی امارات، ترکمنستان و عربستان و حتی روسیه را به سرمایه گذاری پر دردسر در صنعت انرژی ایران ترجیح می دهد. از این روست که معادلات انرژی در خلیج فارس، دریای عمان و خزر و قفقاز بدون حضور ایران رقم می خورد. گرچه چین به ایران به عنوان اهرمی در برابر حمایت آمریکا از تایوان نگاه می کند ولی شاید روند فزاینده درهم تنیده گی اقتصادی چین و آمریکا پنجره زیباتری بر چشم انداز تایوان برای چین بگشاید. به هر روی با توجه به گرایش مشترک و دوجانبه آمریکا و چین به روابط هر چه گسترده اقتصادی با یکدیگر، تامین چنین سرمایه ای برای نفت و گاز ایران از سوی چین نیز دور از ذهن است.
این در حالی است که دلپریش مدیر برنامه ریزی شرکت ملی نفت ایران گفته است که امکان تامین این حجم سرمایه در داخل وجود ندارد و اگر فقط به درآمدهای شرکت ملی نفت ایران اتکا کنیم راه به جایی نخواهیم برد.
فقط در پروژه پارس جنوبی به بیش از 50 میلیارد دلار سرمایه گذاری دیگر نیاز است و در نبود شرکت های خارجی فعال در این پروژه مانند شل، رپسول، توتال،استات اویل و لوک اویل دولت بخش زیادی از 18 فاز باقی مانده از 24 فاز پارس جنوبی را به قرارگاه خاتم سپاه واگذار کرده است. اما ظرفیت و توان شرکت های داخلی نیز محدود است. به گفته مدیربرنامه ریزی شرکت ملی نفت، پیمانکاران تعهدهای خود را درست انجام نداده اند. بنا به گزارش ها پروژه پارس جنوبی که در زمان دولت گذشته به نگین انرژی جهان تبدیل شده و بیش از 60 هزار نفر در عسلویه کار می کردند تعداد کارکنان آن به حدود 15 هزار نفر رسیده است که حاکی از رکود شدید کاری در فازهای 24 گانه پارس جنوبی می باشد. از سوی دیگر به گفته دلپریش هم اکنون یک هزار پروژه با بیش از ۱۰ هزار قرارداد در شرکت ملی نفت ایران در حال اجراست و تامین منابع مالی و سرمایه گذاری چالش بزرگ وزارت نفت در اجرای این طرح ها است.
مشکل عدم سرمایه گذاری اما همه ماجرا نیست. بر فرض محال حتی اگر دولت ایران بتواند سرمایه مورد نیاز را از منابع داخلی تامین کند مشکل های دیگری نیز بر سر راه تولید نفت و گاز در ایران وجود دارد که نتیجه تحریم ها است.
2- تحریم و دستیابی به فناوری
مدیر برنامه ریزی شرکت نفت می گوید با کنار کشیدن شرکت های بین المللی از همکاری با ایران محدودیت های ناشی از قطعنامه های شورای امنیت علیه ایران پروژه های زیادی در ایران متوقف یا معلق مانده است. وی برای مثال از فازهای 9 و 10 پارس جنوبی نام می برد که به گفته وی اجرای این دو فاز طبق قرارداد بایستی با سرمایه گذاری یک میلیارد و 800 میلیون دلار به پایان می رسید در حالی که هم اکنون هزینه های آن ها به 4 میلیارد دلار رسیده است.
برخی از فناوری های کشف یا استخراج انرژی در دست برخی شرکت ها قرار دارد که آن ها را در اختیار شرکت های وابسته به سپاه یا هیچ شرکت دیگر ایرانی قرار نمی دهند. برخی از این فناوری ها مانند تبدیل گاز به مایع برای حمل در کشتی های حمل گاز انحصاری است و در دسترس هیچ شرکتی نیست. گذشته از فناوری تجهیزات مورد نیاز به بهانه کاربرد دوگانه برای استفاده های نظامی نیز دچار تحریم های شورای امنیت هستند که دسترسی به این تجهیزات را برای ایران غیر مقدرو با دست کم بسیار گران کرده است.
با توجه به چسبندگی بودجه دولت احمدی نژاد به فروش دلارهای نفتی و علاقه به توزیع پول نقد و همچنین تکیه بر حربه نفت و گاز به نظر می رسد که مشکلات موجود بر سر راه استخراج و سرمایه گذاری برای اکتشاف منابع جدید، دولت را در آینده نزدیک دچار مشکلات شدیدتری خواهد کرد. تنش های فزاینده موجود میان ایران و کشورهای قدرتمند می تواند این مشکلات را افزایش داده یا آن را در غبار و دود ناشی از درگیری های سیاسی – دیپلماتیک و احیانا محدود نظامی گم کند، اما در نهایت دود آن به چشم مردم خواهد رفت.
