قرن گم شده، بی حقی عمومی و ترس همگانی شده
کتاب قرن گم شده اثر ارزشمند دکتر احمد سیف در سال 1387 در
تهران به چاپ رسیده پژوهشی است جالب و در خور تعمق نه تنها برای علاقه مندان به
اقتصاد بلکه اثری است با اهمیت برای تاریخ نگاران ایران. این نقد و معرفی را که
پیش تر در مجله اینترنتی مهرگان منتشر شده برای علاقه مندان در ادامه می آورم. نویسنده و پژوهشگر ارجمند دکتر احمد سیف در پیشگفتار خود بر کتاب "قرن گمشده، اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم" مطالعه تاریخ اقتصادی ایران در سده نوزدهم را
برای درک علل عقب ماندگی ایران در دوران کنونی لازم دانسته است. وی تا کنون سه
کتاب با مضمون تاریخ اقتصاد ایران در سده نوزدهم به چاپ رسانده است که کتاب نامبرده سومین کتاب
از این مجموعه است.
قرن گم شده، بی حقی عمومی و ترس همگانی شده رعیت چون آسوده گردد در فکر عزل رئیس و ظابطه
افتد... این گروه فرومایه را باید به خویش مشغول کردن که از رعیتی و گرفتاری فارغ
نگردند والا کار زراعت نقصان یابد و توفیر در غله ضعیف شود و قحط پدیدار آید و
لشکری از کار بیفتد و فسادهای عظیم روی دهد. ارباب زراعت باید چنان باشند که هر ده خانه را یک
دیگ نباشد تا به جهت طبخ آش یک روز به عطلت و انتظار به سر برند والا رعیتی نکنند
و نقصان در ملک روی دهد ....( آغا محمد خان قاجار، قرن گم شده، ص 18) مشخصات کتاب : قرن گم شده، اقتصاد و جامعه ایران در قرن
نوزدهم نویسنده دکتر احمد سیف، نشر نی، چاپ اول 1387، شمارگان 1650
نسخه، قیمت 4500 تومان سده های هژده و نوزده سده های توفانی جهان غرب بودند. در این دو سده امواج
تحول و نوآوری، اختراعات و اکتشافات، انقلاب های صنعتی و اقتصادی برج و باروهای دولت های
محصور در سنت های گذشته را در هم می کوبیدند و حکومت های خود کامه غربی را یکی پس
از دیگری از قدرت به زیر می کشیدند. سنت های فرتوت و پوسیده فئودالیسم اعم از
فرهنگ، هنر و حتی زبان زیر و رو شده و فرهنگ و هنر مدرن جانشین آن می شد. کلیسا به پستو رانده شد و
آزادی مذهب جای آن سخت گیری های مذهبی را گرفت و نوآوری و نوجویی که تا پیش از
نوزایی غرب جرم و مستوجب آتش بود سکه رایج شد. فرایند دگرگونی که پایه های حکومت
های قرون وسطایی را از بیخ کنده بود چهره روستاها و شهرها را به سرعت تغییر می
داد. ماشین به سرعت به جای کار دست نشست و روستائیان به شهرها پرتاب شدند تا نیروی
کار کارخانه های عظیم و عمران شهرها را تامین کنند. صنایع دستی در برابر نیروی
منهدم کننده ماشین تا پستوهای خانه ها و کهن اندیشان رانده شد. در این سده ها – اگر چه هنوز انقلاب در ارتباطات ایجاد نشده بود ولی
کشتی های بزرگ که بر دریاهای طوفان زده از غرب تا شرق را برای یافتن مواد اولیه و
نیروی کار کارخانه های تازه تاسیس و تدارک بازار به هر گوشه سرک می کشیدند و چه
بسیار که بر سر بازار تازه ای با یکدیگر گلاویز هم می شدند. در این هنگامه دگرگونی
و تحول اما بودند کشورهایی مانند ایران که ساختار سخت جان ولی پوسیده بر آن ها
همچنان حکم فرما بود و هیچ تغییری در ساختار سیاسی هزار ساله آن دیده نمی شد.
مستبد اعظم همچون سده های گذشته بر همه امور چیره است و هیچ پاسخ گویی وجود ندارد. شیوه تولید چه از نظر حقوقی و
چه از دیدگاه فن شناختی تغییری نکرده اند و نظام مالیاتی و دیوانسالاری همچون قرون
تاریک گذشته ثابت و سخت چون بختک راه نفس را بسته است. گرچه در سال های دورتر مثل
دوران صفویه اوضاع نیز بر همین منوال بود اما اینک جامعه و اقتصاد با گذشته متفاوت
شده و با برآمدن دولت های صنعتی سرمایه سالاری تهدید
دیگری به جز مستبد اعظم به مشکلات ملت افزوده شده است و آن هم تهدید
استعمار نو و امپریالیسم بود. سرمایه داری به تهدید عمده تولیدات داخلی که عمدتا
به صورت دستی یا با استفاده از ماشین های ابتدایی تولید می شوند افزوده می شود.
صنایع داخلی در برابر تولیدات ماشینی غرب که از فنون پیشرفته تری چه در نحوه و چه
در نوع تولید انبوه در برابر تولید معیشتیی اقتصادی ایران استفاده می کنند تاب
ایستادگی ندارند. و مشکلات حکومت و جامعه ایرانی افزون تر می شود. شیوه تولیدی
نوظهور پر توان سرمایه داری قابلیت – بخوانید اشتهای - بیشتری برای انهدام همه
ساختارهای پیش از خود داشت. در این سده گرچه ابداعات دورانساز هنوز ظهور نیافته
است اما چهره ی جهان و منطق و امکانات زیر ساخت اقتصادی به
قدر کفایت دگرگون شده است. به همین دلیل پیامدهای دست نخورده ماندن حاکمیت سیاسی
در ایران در سده نوزدهم در مقایسه با سده پانزدهم بسیار جدی تر است. اما جامعه
ایرانی گویی در برابر تندباهای تغییر و تحول به خواب ابدی فرو رفته است. نویسنده و پژوهشگر ارجمند دکتر احمد سیف بر پایه دلایل بالا که در پیشگفتار
خود بر کتاب "قرن گمشده، اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم" نگاشته مطالعه تاریخ اقتصادی ایران در سده
نوزدهم را برای درک علل عقب ماندگی ایران در دوران کنونی لازم دانسته است. وی تا
کنون سه کتاب با مضمون تاریخ اقتصاد ایران در سده نوزدهم به چاپ رسانده است که کتاب نامبرده سومین کتاب
از این مجموعه است. نویسنده همان گونه که در پیشگفتار کتاب گفته خیال داشته است که
مجموعه ای با 1500 تا 2000 صفحه در این باره پدید آورد و مجموعه اسناد در این
زمینه را که به زبان انگلیسی به آن دسترسی داشته است برای استفاده فارسی زبانان
گردآوری و منتشر کند که به گفته خود در این راه موفق نبوده است و البته دلیل آن
روشن است زیرا که چنین کاری سترگ از عهده یک یا دوتن بر نمی آید و نیازمند سازمان
و تشکیلاتی است که پشتیبانی مالی قوی و بالاتر از همه اراده محکمی در پشت آن وحود
داشته باشد که چنین تشکیلات و اراده ای در ایران فعلا حکم کیمیا دارد. حتی در
شرایط کنونی نویسنده چنان چه در جای دیگری نیز اظهار داشته موفق به چاپ آثار آماده
انتشار خود در ایران نیز نشده و برخی از نوشته های ایشان در پستوهای ارشاد خاک می
خورند. ناگفته نماند که پژوهشگر نامبرده به انتشار برخی از آثار خود بر روی
اینترنت دست زده که اقدامی بسیار سودمند است. یکی از این آثار باز انتشار تحقیق
جالب "استبداد و انباشت سرمایه در ایران" و دیگری "درباره استبداد ذهن و فرهنگ استبدادی" است که برای نخستین بار منتشر می شود. دکتر احمد سیف در کتاب قرن گمشده که پس از انتشار دو اثر اقتصاد ایران در قرن نوزدهم و استبداد، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در
ایران منتشر کرده است انگاره اصلی خود درباره عقب
ماندگی های ایران در سده های کنونی را در سده نوزدهم جستجو می کند. به نظر نویسنده"علل ناکامی های اقتصادی ما ریشه در تحولاتی
دارند که ایران در قرن نوزدهم شاهد بوده است".یعنی این قرن از دیدگاه بررسی تحولات اقتصادی قرن گمشده است و گویی اقتصاد
ایران از این دوره نگذشته است. وی همچنین اعتقاد دارد که "کم کاری و غفلت ما در شناخت چرایی آن چه بر
ماگذشته است با کم کاری و غفلت در شناخت علل این تحولات دوران ساز تکمیل شد و ما
به جایی رسیدیم که هم اکنون هستیم". نویسنده نبود مالکیت خصوصی و حق و حقوق ملت را در این قرن یکی از علل اصلی
عقب ماندگی کشور در قرن نوزده می داند. دولتی که به طبقات وابسته نبوده بلکه برای خود موقعیتی فراطبقاتی قائل است به
هر نحو که بداند عمل می کند. در چنین اقتصادی طبقه زمین داری- در اثر خصوصی سازی
بدوی ناصرالدین شاه شکل می گیرد( اصطلاح از نویسنده است) که زمینش را از سلطان
خریده است. پس هر زمان که بخواهد و بتواند مانند حاکم عمل می کند. زارع در این
نظام نماد بی حقی مطلق است. هرج و مرج به بدترین شیوه خود در سرتا سر قرن در همه
زوایا و گوشه های زندگی ایرانی تسلط دارد. ملت نیز در پناه چنین نظام خودکامه ای
در بی امیدی به آینده هرز می رود. مسئولیت گریزی قاعده کلی دوران می شود و اقتصاد
و ساختار اقتصادی فرو می ریزد. حکومت خودکامه حکومتی است از "تئوکراسی بی دینان" که بر دروغ و فریب بنیاد شده است. در عرصه ی مناسبات میان مردم و حکومت هیج قرارداد نوشته
و نانوشته ای وجود ندارد. حکومت به تمام معنی اختیاری و لگام گسیخته است. در چنین
اقتصادی که هنوز به شیوه های قرون وسطایی به صورت طبیعی تولید در آن انجام می شود
لطمه به جمعیت – در اثر بی بهداشتی و شیوع بیماری و قحطی- لطمه
ای جبران ناپذیر به تولید است. در این نظام اقتصادی نابودی صنایع دستی در اثر هجوم
کالاهای صنعتی وارداتی نوعی "گردن زدن صنعتی" است که برای تولید غیر کشاورزی همچنین روستایی مصیبت عظما است. مهاجرت های گاه
و بیگاه جمعیتی که یگانه سرمایه خویش یعنی نیروی کار خود را به بیرون مرزها به
جنوب روسیه، ترکیه و هندوستان می برد نتیجه منطقی این گردن زدن صنعتی است.
دلال پیشگی و دلال مسلکی همچنان سکه رایج در پایان قرن نوزدهم ایران است. و آن چه
که از اروپا می آید باعث درجازدن و پوسیدگی اقتصاد می شود. دستگاه دیوانسالاری خودکامه گی که در دوران صفویه در قالب اداره غارت در داخل
و غارت در خارج در زمینه منافع عمومی برای خود مسئولیتی در احداث راه ها و
کاروانسراها و حفظ و بازسازی قنات ها قائل بود در آغاز حکومت قجر این مسئولیت را
نیز وانهاد و یکسر به قتل و غارت مردم پرداخت. کتاب در 14 فصل منتشر شده است. نویسنده فصل های یک و دو را به موضوع رابطه
حکومت و مردم و تصویری از اوضاع اقتصادی ایران در قرن نوزده اختصاص داده که به نظر
من مهم ترین بحث کتاب است. احمد سیف در فصل های سه تا هفت به موضوع جمعیت ایران می
پردازد که مباحث بسیار جالبی را با تکیه برآمار دنبال می کند که بسیار خواندنی
است. فصل های هشت و نه به کشاورزی و استفاده از فناوری در کشاورزی در ایران اختصاص
یافته است که اطلاعات دست اول و جالبی در این زمینه به خواننده می دهد. موضوع فصل
های ده و یازده به صنایع دستی، فصل دوازده معدن، فصل سیزده تجارت و آخرین فصل
نتیجه گیری وپایان بخش کتاب کتاب نامه فارسی و انگلیسی است. این درآمدی بود بر نقد و معرفی کتاب ارزشمند دکتر سیف. با این که همه فصول در
جای خود بسیار خواندنی است از آن جایی که نقد و معرفی همه کتاب با توجه به گستردگی
موضوعات ممکن است طولانی تر از حوصله خواننده باشد در نوشتار بعدی به بحث و بررسی
فصل یک و دو کتاب خواهم پرداخت. با این تذکر که همه فصل های کتاب در ارتباط و
امتداد یکدیگر هستند و نمی توان به طور کامل فصلی را جدای از فصول دیگر بررسی کرد.
